Φολέγανδρος: τα έξι στολίδια της

Φολέγανδρος: όσο βραχώδης, τραχιά και ανεμοδαρμένη είναι η μορφή της, άλλο τόσο ήρεμη, φιλόξενη και οικεία είναι η ψυχή της.

Οι τυχεροί που έχουν ανακαλύψει τα έξι στολίδια της την τιμούν και την επιλέγουν, γιατί τους προσφέρει απλόχερα την ανόθευτη ομορφιά της και τους ψελλίζει μόνο λόγια αγάπης.

Το πρώτο από αυτά τα στολίδια είναι ο Καραβοστάσης, του καραβιού η στάση… Όπως εύστοχα δηλώνει το τοπωνύμιο, πρόκειται για το λιμάνι της Φολεγάνδρου, έναν ευρύχωρο όρμο στη βορειοανατολική πλευρά του νησιού, προφυλαγμένο από το βοριά. Αποτελεί οικισμό που κατοικείται μόνο κατά τους καλοκαιρινούς μήνες. Ο Καραβοστάσης, με τα λιγοστά σπίτια, καφέ και εστιατόριά του, προσφέρεται για όσους αγαπούν την ήρεμη ζωή και τις εικόνες των λιμανιών, με τα αραξοβόλια για τις πολύχρωμες βάρκες, τα ψαροκάικα και τα εντυπωσιακά ιστιοπλοϊκά, τα ερασιτεχνικά ψαρέματα, τα παιδιά που τσαλαβουτούν στα ήσυχα νερά της παραλίας με τα αρμυρίκια, τις γάτες που σεργιανίζουν μέχρι και τα βότσαλα.

Το δεύτερο, η Χώρα, η πρωτεύουσα του νησιού, μια ολόλευκη πολιτεία με αυθεντική κυκλαδίτικη φυσιογνωμία, χτισμένη στην άκρη ενός απότομου βράχου, σε ύψος 210 μέτρων από τη θάλασσα. Αποτελεί το σημαντικότερο οικισμό του νησιού, στον οποίο δεσπόζουν οι διαδοχικές πλατείες και οι παλαιές εκκλησίες (17ου-18ου αιώνα). Στην είσοδο μάς υποδέχεται η Πούντα, μια κενή πλατεία, απ’ όπου η θέα προς τη βόρεια ακτογραμμή του νησιού αλλά και το πέλαγος είναι συγκλονιστική. Ρομαντικοί και μη, όλοι θα σταθούν εδώ για να ρεμβάσουν. Μπαίνοντας στον οικισμό περιμένει τους επισκέπτες ένας λαβύρινθος από λιτά νησιώτικα σπίτια με μικροσκοπικές αυλές και στενά δρομάκια απαλλαγμένα από κάθε είδους τροχοφόρο, που καθιστούν τον περίπατο απολαυστικό. Οι μέρες στη Χώρα κυλούν ήρεμα, με μια αύρα γαλήνης να φυσά κάτω από το δροσερό πλάτανο της πλατείας Δούναβη, και οι νύχτες κάθε άλλο παρά μοναχικά, καθώς όλοι αράζουν στις πλατείες Κονταρίνη και Πιάτσα, κάποιοι στα τραπέζια, άλλοι στις πεζούλες ή στον αυλόγυρο του Αγίου Αντωνίου, μετατρέποντας τη Χώρα σε μια μεγάλη φιλόξενη αυλή, όπου χωράνε όλοι.

Το τρίτο, το Κάστρο, που μαζί με εκείνα της Σίφνου και της Αντιπάρου ανήκει στα πιο καλοδιατηρημένα κάστρα των Κυκλάδων. Χτισμένο το 13ο αιώνα από το βενετό Μάρκο Σανούδο, δούκα του Δουκάτου του Αιγαίου επί Ενετοκρατίας, το Κάστρο αποτέλεσε τον αρχικό πυρήνα του οικισμού της Χώρας και κατοικείται αδιάλειπτα έως σήμερα, συνιστώντας διατηρητέο οικισμό. Το Κάστρο έχει δύο εισόδους στη νότια πλευρά, τη Λότζια, που ήταν η κύρια είσοδος, και το Παραπόρτι. Στενά δίπατα σπίτια σφιχταγκαλιάζονται δημιουργώντας ένα απροσπέλαστο τείχος προς τη θάλασσα για αμυντικούς σκοπούς, ενώ εσωτερικά τα ασβεστωμένα σκαλοπάτια και τα μικρά ξύλινα μπαλκόνια με τις χρωματιστές κουπαστές τους διαμορφώνουν μια πανέμορφη γειτονιά, που αποπνέει θαλπωρή και ασφάλεια. Λίγες αρχοντικές οικίες, που χτίστηκαν μεταγενέστερα, διακοσμούνται με ανάγλυφα λίθινα υπέρθυρα ή παραστάδες. Στεγασμένα δρομάκια με ξύλινες οροφές προσφέρουν σκιερό ξαπόσταμα, ενώ γλάστρες με γεράνια και βασιλικούς σπάνε τη μονοτονία του βασιλεύοντος λευκού. Στο δυτικό άκρο του Κάστρου, σαν φρουρός, στέκει η Παναγία Παντάνασσα, ναός του 17ου αιώνα, με ένα εξαιρετικής τέχνης ξυλόγλυπτο, χρυσοποίκιλτο τέμπλο. Στην περιοχή του Κάστρου βρίσκονται επίσης δύο μικρές μεταβυζαντινές εκκλησίες, η Αγία Σοφία και η παλαιότερη κατά την παράδοση εκκλησία του νησιού, η Παναγία Ελεούσα (16ου αιώνα).

Το τέταρτο, η Παναγία, το πιο σημαντικό θρησκευτικό μνημείο του νησιού. Από το ανατολικό άκρο της Χώρας ένα πλακόστρωτο καλντερίμι σκαρφαλώνει στον απότομο βράχο, λαμβάνοντας στη συνέχεια φιδωτή μορφή, και καταλήγει στον περίβολο της Παναγιάς. Πρόκειται για έναν επιβλητικό ναό, του τύπου της μονόκλιτης βασιλικής που στεγάζεται από αρκετές καμάρες και τρούλους, με ένα εντυπωσιακό ψηλό κωδωνοστάσιο και παράπλευρους χώρους. Επιμελώς ασβεστωμένο, όλο το οικοδόμημα αντανακλά το λαμπερό φως του Αρχιπελάγους και μια βαθιά θρησκευτικότητα. Αφιερωμένος στην Κοίμηση της Θεοτόκου, ο ναός οικοδομήθηκε μεταξύ των ετών 1816 και 1821, ενώ εντοιχισμένη επιγραφή στην είσοδό του μας πληροφορεί πως ο προϋπάρχων ναός είχε ανακαινιστεί το 1687. Τμήματα κιόνων και βάσεων από αγάλματα ή ακόμα και γλυπτά της Ρωμαϊκής Περιόδου (όπως τμήμα από τον άνω κορμό μαρμάρινου ανδρικού αγάλματος που είναι εντοιχισμένο στο κωδωνοστάσιο) μαρτυρούν τη σπουδαιότητα της θέσης και στο μακρινό παρελθόν, οπότε και εικάζεται πως προϋπήρχε εδώ αρχαίο ιερό της Αρτέμιδος και του Απόλλωνος. Σύμφωνα με την παράδοση, η εικόνα της Παναγίας Οδηγήτριας κλάπηκε από τους Τούρκους το 1715, αλλά επέστρεψε με θαυματουργό τρόπο στο νησί. Έκτοτε οι Φολεγανδρίτες την τιμούν όσο τίποτα άλλο και, πέρα από τον εορτή της στις 15 Αυγούστου, διοργανώνουν προς τιμήν της λαμπρό τριήμερο εορτασμό ανήμερα του Πάσχα, οπότε η ασημοντυμένη εικόνα της Παναγίας μεταφέρεται με ευλάβεια απ’ άκρη σε άκρη σε όλο το νησί και εισέρχεται σε κάθε σπίτι και καΐκι.

Το πέμπτο, η Άνω Μεριά, ο δεύτερος μεγαλύτερος οικισμός του νησιού, στο βορειοδυτικό τμήμα του. Εδώ τα σπίτια εκτείνονται κατά μήκος του κεντρικού δρόμου, αραιά μεταξύ τους, και πολλά από αυτά έχουν τη μορφή αυτόνομης αγροτικής μονάδας, με αρκετούς επιμέρους χώρους που προορίζονται για εξειδικευμένες λειτουργίες, όπως αποθήκη, φούρνος, χώρος για τα ζώα, στέρνα, αλώνι. Αυτού του είδους το συγκρότημα ονομάζεται θεμωνιά και είναι άρρηκτα δεμένο με τις ιδιαιτερότητες του κυκλαδίτικου τοπίου. Μια αποκατεστημένη θεμωνιά, εξοπλισμένη με παραδοσιακά αντικείμενα και σκεύη καθημερινής χρήσης, λειτουργεί ως λαογραφικό μουσείο στην περιοχή. Οι Πανωμερίτες ακόμα και σήμερα δεν εγκαταλείπουν τη γη τους και καταφέρνουν με αυτόν τον τρόπο να έχουν αυτάρκεια σε βασικά είδη διατροφής, όπως λάδι, τυριά, κρέας και κρασί. Εντυπωσιάζει ιδιαίτερα η παρουσία των δεντρόσπιτων, μιας κυκλικής μάντρας από ξερολιθιά, που περικλείει και προστατεύει από τον ισχυρό άνεμο την απαραίτητη σε κάθε σπίτι λεμονιά ή άλλα οπωροφόρα δέντρα. Ο αγροτικός χαρακτήρας του οικισμού, το άγονο τοπίο που σημαδεύεται από τις ξερολιθιές και τους αναβαθμούς με τις λιγοστές καλλιέργειες, τα έρημα ξωκλήσια, τα μοναχικά ζωντανά, ο αγέρας που σφυρίζει συνθέτουν έναν τόπο ανόθευτο, που δύσκολα συναντάς και ακόμα πιο δύσκολα ξεχνάς.

Τελευταίο, όχι όμως και έσχατο στολίδι του νησιού, οι παραλίες του. Η Φολέγανδρος χαρακτηρίζεται από μια ποικιλόμορφη ακτογραμμή, δυσπρόσιτη ως επί το πλείστον, καθώς πολλές από τις παραλίες προσεγγίζονται μόνο διά θαλάσσης ή έπειτα από αρκετή πεζοπορία σε μονοπάτια. Σε αυτές ανήκουν ο Άγιος Γεώργιος, το Σερφιώτικο και τα Βορεινά στη βόρεια πλευρά του νησιού, στη δε νότια πλευρά το Λιβαδάκι, το Αμπέλι και το Βάλσαμο. Στις εύκολα προσβάσιμες (με τοπικό λεωφορείο, αυτοκίνητο ή βαρκάκι) συγκαταλέγονται οι νοτινές παραλίες της Αγκάλης, του Γαλύφου και του Αγίου Νικολάου, που διαδέχονται η μια την άλλη, καθώς και οι παραλίες της ανατολικής ακτής, η Βάρδια, τα Χοχλίδια (στον όρμο του Καραβοστάση), το Λιβάδι και οι μικροί όρμοι Βιτσέντζου και Πουντάκι. Δημοφιλέστερη όλων θεωρείται η παραλία Κάτεργο, προς την οποία πραγματοποιούνται συχνά δρομολόγια με βαρκάκι από το λιμάνι του Καραβοστάση, ενώ κάποιοι τολμηροί την προσεγγίζουν και ύστερα από πολύωρη πεζοπορία. Εκτός από τις παραλίες της Αγκάλης και του Αγίου Νικολάου, που παρέχουν στους λουομένους δυνατότητα για σκιά και φαγητό, όλες οι υπόλοιπες δεν είναι οργανωμένες και θα χρειαστεί κανείς να εξοπλιστεί απαραιτήτως με ομπρέλα και νερό.